چكيده:
اثر پيش روى كوششى است براى ارايه نمايى كلى از انديشهها، رويكردها، سياستگذارىها، اصول، شيوهها و راه كارهاى اجرايى نمايه سازى در «مركز اطلاعات و مدارك اسلامى» است.
اين نوشته با انگيزه گسترش فرهنگ گفت و گو و نيز نقد و بررسى آراء، تجربيات و نوآورىهاى مراكز اطلاع رسانى - به ويژه در عرصه علوم اسلامى - به منظور نيل به استانداردهاى بومى و فراگير در پهنه نمايه سازى به نگارش درآمده است.
نوشتار حاضر در دو بخش به اين مهم پرداخته است:
در بخش اول، نخست كلياتى درباره نماى سازى طرح گرديده، آن گاه به نقد و بررسى آنها پرداخته شده است.
بخش دوم رويكردهاى نمايه سازى، سياستگذارىها، شيوهها و راه كارهاى اجرايى آن در مركز ترسيم شده و در ضمن آن فرآيند نمايه سازى در مركز طرح و سپس برخى ديدگاهها، روشها و راه كارها به نقد كشيده شده است.
درآمد
درباره نقش كليدى «اطلاعات» در گسترش و پويايى دانش بشرى بسيار قلم زده شده و سخن رانده شده است. آن چه كه امروز در چهره واقعيتى انكارناپذير خود را به رخ مىكشاند، اين است كه اطلاعات در نقش كالايى راهبردى ظاهر شده و از نمادهاى اصلى اقتدار و غرور ملى است، به باور برخى انديشمندان اطلاعات جايگزين مناسبى براى قدرت نظامى، سياسى و اقتصادى مىتواند باشد.
كشورهاى پيشرفته به ويژه قدرتهاى برتر با درك زود هنگام چنين واقعيتى، سرمايه گذارىهاى انسانى و مالى كلانى در پهنه توليد دانش، فراهم آورى اطلاعات، سازمان دهى و اشاعه آن انجام دادهاند؛ به گونهاى كه هم اكنون در نقش توليد كنندگان اصلى و انحصارى اطلاعات سازمان داده شده و نيز فن آورىهاى نوين اطلاعات، ديگر كشورها را در نقش مصرف كننده به خود وابسته كردهاند، در ايران اسلامى هر چند بيدارى فراگيرى در رده كارگزاران، برنامه ريزان و فرهيختگان و دانش آموختگان عرصه اطلاعات و اطلاع رسانى مشاهده مىشود؛ اما حركت توفنده و پر شتاب تحولات و دگرگونىها در اين عرصه و پيچيدگى فن آورىهاى نوين از يك سو و فراهم نبودن بنيانهاى نظرى و عملى لازم از ديگر سوى، تاكنون دستاورى جز تصميم گيرىهاى روز مره و مقطعى و حركات بدون برنامه، خود جوش و ناهماهنگ نداشته است.
امروز سازمان ها و مراكز اطلاع رسانى بسيارى رسالت سنگين سازمان دهى اطلاعات و اطلاع رسانى را در زمينههاى گوناگون به دوش مىكشند و يا دست كم چنين داعيهاى دارند. در اين مراكز پر شمار و گاه موازى، تلاشهاى سودمندى در حال انجام است كه امكان دارد در نظامى هماهنگ و هم سو بازدهى خوب و مفيدى داشته باشد و مورد بهره بردارى ديگر مراكز و سازمانها قرار گيرد. اما نبود نظام اطلاع رسانى استاندارد و فراگير و فقدان شبكه ملى اطلاع رسانى، نقش مهمى در ناهماهنگى و سازگارى ميان آنها دارد كه همين موضوع، بزرگترين چالش فرا روى اطلاع رسانى در كشور ما است.
به نظر مىرسد راهكار برون رفت از اين چالش، افزون بر سرمايه گذارىهاى مالى و انسانى در ايجاد و گسترش زير ساختهاى نظرى و عملى، نهادينه سازى گفتمان ميان استادان و كارشناسان حوزه اطلاع رسانى و مراكز مختلف دست اندر كار در اين عرصه است.
نوشتار حاضر، كوششى است در اين زمينه تا از راه عرضه تجربيات و نوآورىهاى كارشناسان اطلاع رسانى «مركز اطلاعات و مدارك اسلامى[1]» و نقد و بررسى برخى از تعاريف و روشهاى نمايه سازى، فرهنگ نقد و بررسى منصفانه را گسترش دهد.
پيش از پرداختن به شيوه نمايه سازى پايان كتاب در اين مركز بايسته است شمايى كلى از نمايه سازى، مفاهيم كليدى، هدف،مراحل و اقسام آن ترسيم شود، آن گاه ديدگاه مركز درباره آنها و نمايه پايان كتاب ارايه شود.
بخش اول: كلياتى درباره نمايه سازى
نمايه سازى از رهيافتهاى مهم سازمان دهى اطلاعات و مدرك آرايى در علم اطلاع رسانى است، واژه «نمايه» به معناى«نمايش» اسم مصدر از ريشه «نمايش دادن»،«نماياندن» و«نشان دادن» است.
«نمايه» از سوى «فرهنگستان زبان و ادب فارسى» به عنوان برگردان فارسى كلمه انگليسى Index‑ انتخاب شده كه خود از واژه لاتينىIndic‑ به مفهوم « نشان دادن» و «دلالت كردن» گرفته شده است.[2]
واژهشناسى
در اين قسمت به شناساندن اصطلاحات كليدى پرداخته مىشود تا هم پيش زمينهاى براى آشنايى نوآموزان باشد و هم پيش درآمدى براى نقد و بررسى آنها فراهم آيد.
- 1 - 1 نمايه(Index)
مجموعه شناسههاى الفبايى شده يا نظام يافتهاى كه كاربران را به جايگاه اطلاعات در مدرك هدايت مىكند و نظم و توالى آن معمولا از نظم و توالى اطلاعات در مدرك پيروى نمى كند.[3]
1-2 - نمايه سازى (Indexing)
فرآيندى است كه طى آن:
الف) جوهره مدرك درك و تشخيص داده مىشود؛
ب)ارايه اين جوهر به صورتى كه از درجه كافى قابليت پيش بينى و حفظ امانت برخوردار باشد. بدين معنا كه جوهره مدرك را به زبان نمايه بيان كنيم.[4]
1-3- مدخل نمايهاى (Index entry)
مدخل نمايهاى عبارت است از يك پيشينه يا ركورد در نمايه.مدخل در بردارنده يك نمايه واژه و جاينما[5] يا ارجاع و يا هر دو و در صورت لزوم توضيحگر يا ياد داشت دامنه و نمايه واژه فرعى است.[6]
1-4- نمايه واژه (Index heading)
اصطلاح يا نمادى است كه براى نشان دادن مفهوم يا مطلب خاصى در مدرك انتخاب مىشود.[7]
2- هدف نمايه سازى
هدف از نمايه سازى فراهم آوردن ابزارى كارآمد براى كمك به كاربر در پيدا كردن اطلاعات درون مدرك است.[8]
3- مراحل نمايه سازى
نمايه سازى دو مرحله اصلى دارد:
- 1 تحليل مفهومى؛
- 2 ترجمه.
تحليل مفهومى همان فهم متن و تعيين جوهره مفهومى آن است؛ و ترجمه عبارت است از ارايه اين جوهر به زبان نمايه.[9]
4- انواع نمايه و نمايه سازى