چکیده: مقاله حاضر با هدف تبیین ویژگی های بومی حوزه کلام اسلامی از دیدگاه سازماندهی دانش با رویکرد تحلیلی تدوین شده است. دانش کلام اسلامی که از مهمترین دانش های اسلامی و از گسترده ترین آن ها به لحاظ توسعه موضوعی است، بخاطر نداشتن مهندسی ساختاری، به ویژه بر اساس بومی سازی بافت اطلاعاتی آن، از آغاز پیدایش تا عصر حاضر، که عصر انشقاق و انشعاب دانش ها از یکدیگر است،در کش و قوس بوده و محور های درون بافتی آن به روشنی تعریف نشده است. اما با تهیه و تدوین اصطلاح نامه کلام اسلامی (در 18 رده اصلی و صد ها رده فرعی، با سه شیوه ترسیمی، نظام یافته و الفبایی)در مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فونداسیون سازماندهی اطلاعات آن بنا نهاده شده و با نمایه نمودن موضوعی بیش از دویست منبع معتبر کلامی، زمینه سازماندهی دانش آن فراهم گردیده است. 

کلید واژه ها : علم عقاید، دانش کلام، سازماندهی اطلاعات، اصطلاح نامه، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی.

 سخن آغازین

دانش کلام اسلامی، یکی از دانش های توسعه یافته اسلامی است که از آغاز نشر اسلام تا زمان ما در قالب های گوناگون مورد عنایت دانشمندان مسلمان و حتی غیر مسلمان بوده و از این طریق هم به صورت عرضی و هم به صورت طولی و عمقی توسعه چشمگیری یافته است. از سویی منابع علم کلام در حد بی شماری تالیف و ذخیره شده اند، به گونه ای که یافتن اطلاعات مورد نیاز از بین آن ­ها بسیار دشوار و بسیار وقت گیر می باشد و از سوی دیگر واژگان و اصطلاحات زیادی در آن ها به کار رفته که شناختن اصطلاحات کلامی از غیر کلامی را مشکل نموده است. بدین جهت سازماندهی دانش کلام اسلامی هم به جهت شناسایی اصطلاحات و موضوعات آن و هم برای بازیابی هدفمند و تسریع در دستیابی به اطلاعات دلخواه، از ضرورت های پژوهشی غیر قابل انکار می باشد. ولیکن نه تنها در دوران گذشته، بلکه در دوره اخیر که دوره سازماندهی دانش­ است، مورد غفلت واقع شده است. تنها در دو دهه اخیر، یکی از مراکز پژهشی حوزه علمیه قم، به نام « مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی» وابسته به پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، با دو  ابزار کار آمد سازماندهی اطلاعات، یعنی « تدوین اصطلاح نامه کلام اسلامی » و « نمایه سازی موضوعی »، گام مهمی در سازماندهی این دانش گسترده دامن برداشت و با سخت­کوشی پژوهشگران و کارشناسان خود، محتوای منابع معتبر و مهم کلام اسلامی( اعم از منابع شیعه و اهل سنت ) را به روش علمی سازماندهی نمود و با تدوین اصطلاح نامه، ساختار علم کلام و درختواره آن را ترسیم و با نمایه سازی موضوعی منابع، اطلاعات آن ها را تنظیم و دسته بندی نمود و یافتن هر گونه اطلاعات مورد نیاز کاربران را در اسرع وقت تسهیل و آنان را از سردرگمی و تحیر در دریای بی­انتهای اطلاعات رهایی بخشید.

در این نوشتار، تلاش خواهد شد مفهوم سازماندهی اطلاعات و هم چنین سازماندهی دانش و ویژگی های بومی حوزه کلام اسلامی از دیدگاه سازماندهی دانش تشریح و تنگناهای جستجوی اطلاعات در عصر کنونی بررسی و راه حل چنین معضلاتی مطرح گردد و فعالیت هایی که مرکز یاد شده در سازماندهی دانش کلام اسلامی به عمل آورده، از جهت علمی و فنی مورد بررسی قرار گیرد.

مفهوم سازماندهی دانش

در علوم اطلاعات و رایانه، به کوچکترین واحد حافظه ، بیت[2] گفته می شود و هنگامی که چند بیت در کنار هم قرار گیرند، یک بایت[3] شکل می گیرد و از جمع بایت ها، داده[4] به وجود می آید. دادهعبارت است از آنچه که به خودی خود مفهوم نداشته باشد بلکه از آن برای به وجود آوردن اطلاعات استفاده شود، مانند حروف، اعداد، نشانه ها، … که به خودی خود ارتباطی با غیر از خود ندارند. و هر داده ای که مورد تفسیر هوشمندانه یا در بستر مسئله قرار گیرد، به عبارت دیگر،به آن برچسب[5] زده شود، اطلاعات[6] شکل می گیرد(دیانی و داور پناه، 1381). به گفته فتاحی(1391)، اطلاعات عبارت است از داده هایی که برای فرد قابل فهم و کاربرد باشد، داده هایی که در یک بستر یا زمینه خاص معنا پیدا کند و بتوان آن را در مواردی که مورد نیاز است از ذهن و یا از یک نظام اطلاعاتی، بازیابی کرد و به کار برد. اطلاعات در پاسخ به مواردی چون چه چیزی، چه کسی، چه جایی، چه زمانی به کار می آید. برای مثال، عدد 118یک داده است، ولی اگر گفته شود که این عدد، شماره اطلاعات مرکز تلفن است، یک تگ[7] و یا برچسبی به آن زده می شود. در این صورت یک اطلاعات تولید می گردد.

یکی از بحث­های محوری اطلاعات که امروزه بسیار حایز اهمیت بوده و مورد نقد و نظر متخصصان آن قرار دارد، سازماندهی اطلاعات[8] است.

سازماندهی اطلاعات، قلب فرایند مدیریت اطلاعات به شمار آمده و نقش مهمی در شتاب بخشی بازیابی آن ها دارد. بدین معنی که قابلیت‌ها و ویژگی‌های نظام بازیابی به شدت به سازماندهی اطلاعاتی وابسته است.

 دانشمندان علوم اطلاعات و رایانه، بعد از پرداختن به سازماندهی اطلاعات، به دستاورد مهمتری دست یافتند  و آن عبارت است از «سازماندهی دانش».[9]

بدین جهت می توان گفت که سازماندهی اطلاعات، مرحله مقدماتی سازماندهی دانش محسوب می گردد.

اما در باره چیستی سازماندهی دانش که رویکردی عمیق­تر و کیفی­تر نسبت به سازماندهی اطلاعات است، فتاحی(1391) بیان می دارد: سازماندهی دانش عبارت است از  فرایند نظم دادن به منابع دانش از طریق توصیف و بازنمایی هدفمند ویژگی های ظاهری و محتوایی آن ها در چارچوبی یکپارچه  بر اساس روش ها، رویه ها، استانداردها، و الگوهای رایج و مناسب به شکلی که جایگاه هر منبع در ارتباط با منابع هم سنخ خود و در ارتباط با ساختار دانش بشری نمایان و قابل فهم باشد.

متخصصان هر دانشی با راه­کارهای علمی و ابزارهای استاندارد و بین المللی، می توانند اصطلاحات آن دانش را شناسایی و روابط بین آن ها را بر قرار و محتوای منابع آن را در یک پروسه زمانی نظم بخشی و سازماندهی کرده و خدمتی به پژوهندگان آن دانش و ارتقا و توسعه آن بنمایند.

سازماندهی دانش در حوزه کلام اسلامی

علم عقاید، از کهن­ترین علم بشری است و پس از  اسلام به خاطر مباحثات مسلمانان با سایر پیروان ادیان و مکاتب، بر اهمیت و وسعت محتوایی آن افزوده شده و به «دانش کلام » معروف گردیده است.

علم کلام در بین علوم اسلامی از جایگاه رفیع و ممتازی برخوردار است­ و مسلمانان از آغاز به مباحثات اعتقادی علاقه نشان داده و در عمل به علم کلام ورود پیدا کردند و دانشمندانشان اقدام به تدوین و تصنیف رساله ها و کتاب های کلامی نمودند. البته  پیش از آنان، چنین بحث­هایی در کلام خدا ( قرآن کریم ) و سخنان رسول خدا (ص) بروز و ظهور داشته است.

اما تألیفات مسلمانان در حوزه کلام اسلامی، گر چه در  طول تاریخ  بر تعداد آن­ها افزوده شده، ولیکن به علل مختلف بسیاری از آن ها از بین رفته و نام و اثری بر جای نمانده است و اگر نامی هم مانده باشد، اثری از آن ها نیست. تنها تعداد کمی از آن ها در اختیار نسل حاضر قرار دارد که این تعداد، خود حجم کثیری از اطلاعات را شامل می شود و امروزه به­خاطر  تنوع مذاهب و مکاتب کلامی و همت مسلمانان در پاسخ­گویی و دفع شبهات معاندان در سطح جهان و استفاده همگان از فناوری اطلاعات و ابزار های نوین اطلاع رسانی، بر  کمیت این علم افزوده شده و به مانند اطلاعات سایر علوم، حجم اطلاعات آن به اوج خود رسیده و در واقع به حد انفجار اطلاعات نزدیک می گردد.

برای شناسایی و یافتن اطلاعات مورد نیاز در بین انبوه اطلاعات دانش کلام ، تا کنون راه­کار مناسب و مفیدی ارائه نگردیده است و طالبان اطلاعات این علم باید تلاش فراوانی به عمل آورده و وقت زیادی در بین مجموعه اطلاعات موجود صرف کنند تا شاید به اطلاعات مورد نیاز خویش دست یابند و بدین جهت سازماندهی و بالمآل مدیریت دانش کلام اسلامی از ضرورت های پژوهشی عصر حاضر محسوب می گردد.

سازماندهی دانش در حوزه کلام عبارت است از توصیف و سازماندهی اشیای محتوایی دانش کلام به نحوی که خصایص و صفات اشیاء و روابط میان آنها را بازنمایی کند.

فزونی اطلاعات علم کلام

علاوه بر اطلاعات و منابع باقی مانده از گذشته، عصر حاضر که عصر دانایی و دانش است، در هر ساعت و هر دقیقه آن هزاران منابع اطلاعاتی جدید از هر موضوع و مطلبی تولید و یا پردازش شده و از طریق وبسایت ها و پایگاه­های اطلاعاتی در اختیار کاربران در سراسر دنیا قرار می گیرد.

علم کلام نیز از این قاعده مستثنا نیست. بلکه به خاطر چالشی بودن عقاید و باور های پیروان ادیان و مذاهب، این علم بیش از همه در جهت بسط و توسعه قرار گرفته است.

از یک سو اختلافات فکری بین مادی گراها و الهیون و از سوی دیگر اختلافات دینی بین الهیون، به ویژه بین مسیحیان و مسلمانان و از همه مهم تر اختلاف بین مسلمانان، از جمله بین شیعه و اهل سنت و از همه حادتر اختلاف وهابیون و سلفیون با سایر فرقه های اسلامی ، از جمله تنش های عمیق و وسیع با شیعیان، انبوهی از اطلاعات کلامی و اعتقادی را در دسترس کاربران فضای مجازی قرار داده است و هر روز بر حجم آن ها افزون می گردد.

کثرت اطلاعات از یک جهت و عدم وجود نظم منطقی برای دسترسی آسان و سریع  آن ها از جهت دیگر، از تنگنا ها و مشکلات عصر حاضر می باشد.

بدین لحاظ بر مؤسسات و مراکزی که در این زمینه تبحر ، تخصص و تعهد دارند، لازم و بلکه ضروری است آستین همت را بالا زده و در راه ایجاد نظم و سازماندهی مقبول و مفید اطلاعات، فعالیت در خور تحسین و در شأن علم کلام  انجام دهند و به دنیای علم و دانش و در واقع به جهان بشریت خدمتی بارز و هدیه ای فاخر ارائه نمایند.

فعالیت مرکز  اطلاعات و مدارک اسلامی

مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی( وابسته به پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی) که از بدو تأسیس همت خویش را در سازماندهی منابع دینی و مدیریت زیربنایی دانش های اسلامی معطوف داشته، در ارتباط با سازماندهی محتوایی دانش کلام نیز اقدامات قابل قبولی انجام داده که تا کنون نه در داخل کشور و نه در سطح کشور های اسلامی چنین کاری انجام نیافته است و آن عبارت است از سازماندهی محتوایی علم کلام به روش نمایه سازی بر اساس اصطلاح نامه کلام اسلامی.

برای روشن تر شد بحث، لازم است در آغاز اطلاعاتی در باره «اصطلاح نامه کلام اسلامی» ارائه نموده و سپس وارد بحث «نمایه سازی علم کلام» شده و فعالیت های مرکز یاد شده در این ارتباط را تشریح و تحلیل نمایم.

الف – اصطلاح نامه علم کلام

اصطلاح نامه، در علم اطلاعات یک قالب و ابزاری برای سازماندهی اطلاعات به حساب می آید و با به کار گیری آن در یک دانش و یا یک حوزه معرفتی، تحولی در طبقه بندی اطلاعات و مدیریت محوایی آن به وجود می آید.

برای آشنایی بیشتر با اصل «اصطلاح نامه» و تدوین «اصطلاح نامه کلام اسلامی» در مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، مواردی را به شرح ذیل به استحضار می رسانم:  

1 ) آشنایی با اصطلاح نامه :

اصطلاح نامه که معادل واژه لاتینی تزاروس[10]است ، به معنای مجموعه‏اى از اصطلاحات در حوزه یک علم، یا یک حوزه معرفتی است که بین آن ها روابط معنایی و منطقی بر قرار باشد. روابط حاکم بین اصطلاحات در یک اصطلاح نامه عبارتند از :

1. سلسله مراتبی ( یعنی تبار شناسی یک اصطلاح در اصطلاح نامه و مشخص نمودن جایگاه منطقی آن در مجموعه واژگان مربوطه که با علامت اعم و اخص  شناسانده می شود و شامل: کل و جزء ، مورد و مصداق ، جنس و نوع می گردد)

2. ترجیحی یا هم ارزی( یعنی اصطلاحاتی که هم ارز(هم ارزش) و مترادف بوده و دارای معنا و مفهوم واحد باشند، یکی از آن ها که مشهور تر است اصل قرار می گیرد و مابقی به آن ارجاع می شوند)

3. وابستگی(اصطلاحاتی که بین آن ها به نحوی وابستگی وجود داشته باشد به گونه ای که اگر از یکی یادی شود، دیگرى نیز به ذهن تداعى ‏كند، وابسته تلقی می گردند، اگر چه بین ها دو نوع رابطه فوق الذکر وجود نداشته باشد).

علاوه بر روابط گفته شده، در اصطلاح نامه ها با عناوین دیگری چون : « توضیحگر »، «عبارت راهنما» و « یادداشت دامنه» نیز برخورد خواهیم کرد که لازم است نسبت به آن ها نیز آگاهی داشته باشیم . به این سه عنوان اشاره می کنم:

1. توضیحگر ، در جایی مورد استفاده قرار می گیرد که بین دو یا چند اصطلاح تشابه اسمی ( مشترکات لفظی ) باشد ولی دارای مفهوم و معنای مختلف باشند. مانند واژه «شیر» در زبان فارسی که به چند معنا دلالت دارد. یا واژه هایی که موقعیت های مختلفی داشته باشند. مانند واژه «تهران» که هم نام شهر است و هم نام استان. یا واژه هایی که تغییرات تاریخی داشته اند. مانند واژه «کرمانشاه» و واژه «باختران» که هر دو نام یک شهر در غرب ایران است. در چنین جایی از توضیگر در داخل پرانتز استفاده می شود. مثلا : تهران ( شهر ) / تهران ( استان )

2. عبارت راهنما ، که به آن لحاظ بندی نیز گفته می شود، در بخش نظام یافته و ترسیمی اصطلاح نامه برای اصطلاحاتی که دارای اخص های متعدد و متنوع باشند، به کار گرفته می شود تا اساس منطقی تقسیمات یک موضوع را بیان کرده و منشأ و سبب هر تقسیم را به طور جداگانه نشان دهد..

3. یادداشت دامنه ، توضیحات مختصری است که برای برخی از اصطلاحاتی که نامفهوم یا دارای اجمال باشند، داده می شود.

لازم به یادآوری است که هر یک از موارد شش گانه مذکور در اصطلاح نامه دارای علامت مخصوص می باشند تا از آن طریق نوع رابطه و یا فلسفه وجودی آن شناخته گردد.

2 ) هدف های اصطلاح نامه :

برای اصطلاح نامه هدف های متعددی بیان شد(اصطلاح نامه کلام اسلامی ، ج 1 ، ص 13) که از بین آن ها دو مورد بیش از همه برجستگی داشته و در عمل محسوس تر و ملموس ترند و آن دو عبارت اند :

1. تهیه و ارائه سیاهه ای از حوزه دانش و یا حوزه معرفتی معین برای نشان دادن روابط مفهومی و منطقی بین اصطلاحات  و ترسیم درختواره آن حوزه.

2. فراهم سازی زبان نمایه ای و واژگان کنترل شده جهت نمایه سازی موضوعی منابع علمی و پژوهشی.

3) تدوین اصطلاح نامه کلام اسلامی در مرکز :

به منظور تحقق هدف های ذکر شده در سطور فوق در حوزه تخصصی کلام اسلامی ، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی (وابسته به پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی) اقدام بایسته ای انجام داد که نه تنها در ایران، بلکه در خاورمیانه و کل جهان اسلام بی نظیر و بی بدیل می باشد و آن تدوین اصطلاح نامه کلام اسلامی است.

محققان و کارشناسان این مرکز در سال 1375 هجری شمسی طرح تدوین اصطلاح نامه کلام را بررسی، کارشناسی و به تصویب رساندند و پس از تلاش های بی دریغ و دقت ها و وسواس های علمی  زیاد، سرانجام در سال 1377 شاکله اصلی علم کلام را با استخراج واژگان مربوطه و برقراری روابط بین آن ها ترسیم نمودند. این اصطلاح نامه پس از اصلاحات، در سال 1382 در 2 جلد به زبان فارسی چاپ و منتشر گردید .

4) رده های اصلی اصطلاح نامه کلام : 

اصطلاح نامه کلام اسلامی دارای 18 رده اصلی به شرح ذیل می باشد:
1) احکام کلامی
2) افعال
3) دین
4) انسان شناسی
5) جهان شناسی
6) خداشناسی
7) راه نما شناسی
8) شریعت
9) ذات
10) فرجام شناسی
11) صفات
12) عقاید
13) فرق کلامی
14) قواعد کلامی
15) کلام عقلی
16) کلام نقلی
17) مذاهب کلامی
18) مسایل کلامی
هریک از این عناوین دارای عنوان های فرعی بوده که آن ها نیز دارای عناوین فرعی تر می باشند و گاهی تا 12 مرحله تورفتگی را می توان در آن ها مشاهده کرد. اما تعداد واژگان این اصطلاح نامه به شرح ذیل می باشد :
1) تعداد کل واژگان:  14814 عدد

2) تعداد واژگان مرجح :  8492 عدد
2) تعداد واژگان غیرمرجح:  6322 عدد
3) تعداد واژه های اخص :  9635 عدد
4) تعداد واژه های راس:  18 عدد
5) تعداد واژه های وابسته :  3910 عدد.

تعداد منابع و مدارکی که برای مطالعه و استخراج اصطلاحات مورد استفاده قرار گرفته اند ، بیش از  180 عنوان می باشند.

لازم به یادآوری است که آمار مذکور مربوط به اصطلاح نامه علم کلام پیش از مرحله نمایه سازی منابع کلامی بوده است، ولی از سال 1388 که نمایه سازی منابع علم کلام آغاز گردیده، محققان نمایه ساز به اصطلاحات جدیدی دست یافتند که در اصطلاح نامه مکتوب وجود نداشت و بدین جهت آن ها را پیشنهاد داده تا در کمیته تخصصی تدوین اصطلاح نامه بررسی و تصویب گردد. به نظر می رسد بعد از پایان نمایه سازی منابع نزدیک به 30 درصد اصطلاح نامه موجود افزوده گردد و در ویرایش و چاپ بعدی در 3 جلد قرار گیرد.

ب – نمایه سازی منابع کلامی

1) آشنایی با نمایه سازی

نخستین واژه ای که در نمایه سازی با آن مواجه می باشیم، واژه «نمایه» است که معادل واژه لاتینی ایندکس[11] می باشد. برای این واژه در اصطلاح علوم کتابداری و اطلاع رسانی تعاریف مختلفی ارائه شده که هیچ کدام از آن­ها خالی از نقض و ابرام نیست ولی در مجموع می توان آن را به این گونه معرفی کرد: نمایه، به عمل تحلیل مدارک از طریق تشخیص، انتخاب و تخصیص شاخص ها، اصطلاحات خاص، یا توصیفگر به محتوای موضوعی مدرک گفته می شود که می تواند موجب بازیابی مدارک معیّن یا بخش های خاص از اطلاعات و یا داده ها گردد.

اما به عمل و پرداختن به کار  نمایه ها، «نمایه سازی»  گفته می شود که معادل واژه لاتینی ایندکسینگ[12] می باشد. برای این واژه نیز تعریف های مختلفی بیان شده که هر یک از آن­ها با ایراد و اشکالی مواجه می باشند. از بین تعریف های گوناگون، این تعریف کم اشکال­تر است: ثبت و ضبط محتوای اطلاعاتی مدارک با استفاده از روش های گوناگون، به منظور سازمان دادن اطلاعات به قصد سهولت بازیابی.

2) هدف های نمایه سازی

هدف اصلی نمایه سازی این است که شخص قادر باشد اطلاعات اسناد و مدارک گردآوری شده و ذخیره شده را بازیابی کند. در نتیجه هر نمایه دارای دو هدف ذیل است:

1. زمان و تلاش برای یافتن اطلاعات را به حداقل میزان کاهش دهد.

2. موفقیت جستجوی استفاده کنندگان را به حد اکثر برساند.

3) کارکرد نمایه سازی

کارکرد های متعدد و مختلفی می توان برای نمایه سازی بیان نمود و یا در آینده آن ها را کشف کرد، ولی هم اکنون کارکرد های ذیل از برجسته های آن می باشد :

1. محتوای اطلاعاتی مدارک را فشرده می سازد.

2. به عنوان واسطه برای تطبیق و یکسان سازی زبان مدارک و زبان کاوش به کار می رود.

3. به عنوان ابزاری کارا بر شیوه راهبردی کاوش در جستجوی اطلاعات نظارت دارد.

4) مراحل نمایه سازی

نمایه سازی موضوعی اطلاعات دارای مراحل متعددی است که شاخص ترین آن­ها به شرح ذیل می باشند :

1. ثبت اطلاعات کتاب شناختی اسناد.

2. تحلیل مفهومی. یعنی مطالعه، بررسی و تصمیم گیری در باره محتوای سند و استخراج یک یا چند موضوع از آن.

3. ترجمه. یعنی تبدیل مفاهیم استخراج شده از متن، به توصیفگر ها و یا اصطلاحات کنترل شده.

 5) نمایه سازی منابع کلامی در مرکز

در پی تصمیم مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی مبنی بر نمایه سازی منابع اسلامی بر اساس اصطلاح نامه، نمایه سازی منابع کلام اسلامی از اوائل سال 1388 با سخت کوشی محققان و کارشناسان این مرکز بر اساس اصطلاح نامه «کلام اسلامی» آغاز گردید.

شایان ذکر است، پیش از این نمایه سازی منابع کلامی در جایی انجام نیافته و به خاطر  دقت زیاد و وقت بری در کار و صرف بودجه های کلان، تا کنون هیچ موسسه و نهادی اقدام به چنین عملیاتی ننموده و در سطح کشورهای اسلامی نیز هنوز چیزی از این مورد بروز و ظهوری نکرده است. البته کارهای نرم افزاری قابل تحسینی در جمع آوری اطلاعات و یا مجموعه سازی آن­ها به عمل آمده است و به مقدار زیادی از نیاز های جامعه را پاسخ داده است، ولیکن هیچ یک از آن­ها نمایه سازی نبوده و علاوه بر آن از شیوه اصطلاح نامه که کارساز ترین روش سازماندهی اطلاعات است، پیروی نشده است.

پیش از عملیات نمایه سازی، فرایند شناسایی منابع موجود و انتخاب منابع معتبر  از بین آن­ها و تهیه متن مکتوب و متن الکترونیکی آن­ها به عمل آمد که به شرح ذیل تقدیم می گردد :

-  بررسیی منابع

در بررسی منابع، تمام منابع کلامی موجود مذاهب اسلامی(از فرقه های شیعه و فرقه های اهل سنت) از طریق نرم افزار های کتابشناسی(مانند: نوسا، سیمرغ و کتیبه) و نرم افزار های تخصصی علمی( مانند: معجم العقائد،کتابخانه کلام اسلامی، مطهر ، الشاملة و...) و کتابخانه های دیجیتالی(مانند: کتابخانه دیجیتالی مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی)  مورد شناسایی و ارزیابی قرار گرفتند.

- انتخاب منابع

برای انتخاب منابع کلامی جهت نمایه سازی آن­ها از بین منابع بررسی شده، شاخص های چهارگانه ذیل مورد نظر بود:

1. عام بودن از جهت گستردگی مباحث

2. دست اول بودن، به عنوان کتاب مرجع

3. پوشش اعتقادی نسبت به فرقه های کلامی

4. در نظر داشتن منابع نقلی در کنار منابع عقلی و استدلالی

البته در فاز اول سازماندهی اطلاعات علم کلام، تنها منابع کلام اسلامی( به عبارتی کلام قدیم ) در دستور کار قرار گرفته و نمایه سازی کلام جدید( یا مسائل جدید کلامی) به فاز دوم واگذار شده است.

-  تهیه منابع

برای تهیه منابع جهت نمایه سازی، لازم بود از دو جهت اقدام شود: اول از جهت تهیه متن مکتوب و دوم از جهت متن الکترونیکی.

از جهت متن مکتوب، آن­چه که از کتابخانه مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی و کتابخانه های امانی و اهل قلم دفتر تبلیغات اسلامی فراهم می گردید، تهیه و در اختیار نمایه سازان قرار داده شد و آن تعدادی که در کتابخانه ها موجود نبود، از بازار خریداری شد و آن تعدادی که در بازار موجود نبود، از  کتابخانه های دیگر امانت گرفته شد و از آن­ها فتوکپی گرفته شد و یا از متن الکترونیکی چاپ گرفته می شد و به هر طریق ممکن متن های مورد نیاز نمایه سازان فراهم گردید.

از جهت متن الکترونیکی نیز اقدامات مشابهی انجام گرفت و از نرم افزارهای کتابخانه ای و نرم افزارهای علمی و یا شبکه های اینترنتی منابع مورد نیاز دانلود شده و برخی از آن­ها از مراکز تهیه کننده متن الکترونیکی خریداری و یا با متن های مرکز معاوضه شده و در شبکه قرار گرفت و آن تعدادی که دسترسی الکترونیکی به آن­ها مقدور نبود، در مرکز تایپ و مقابله شد و در اختیار نمایه سازان قرار داده شد.

  6) منابع کلامی از جهت گستره اعتقادی

منابعی که در دستور نمایه سازی قرار گرفتند، از جهت گستره اعتقادی شامل تمام فرقه های کلامی مسلمانان می گردند و تنها از بین آن­ها منابعی که ضاله محسوب شده و منتسب به فرقه های گمراه مذهبی مانند وهابیت و بهائیت بودند، از دستور کار خارج شده اند.

در این راستا حدود یکصد و پنجاه جلد از منابع شیعه ( اعم از امامیه، زیدیه و اسماعیلیه ) و قریب به پنجاه جلداز منابع اهل سنت ( اعم از اشاعره، معتزله، ماتریدیه و اهل حدیث ) نمایه سازی شدند.

  7) زبان نوشتاری منابع

منابع نمایه شده در این برنامه عموما به دو زبان عربی و فارسی می باشند. تعداد سه چهارم از منابع به زبان عربی و یک چهارم آن ها به زبان فارسی می باشد.

8) سلایق علمی نویسندگان

سلایق علمی نویسندگان منابع کلامی(اعم از شیعه و اهل سنت) در این برنامه مختلف و متنوع می باشد. در موارد ذیل به برخی از آن­ها اشاره می کنیم :

1. بسیاری از  آن­ها صبغه استدلالی داشته و با ارائه دلیل نقلی و یا عقلی مطلب را به اثبات می رسانند. به عنوان نمونه در منابع شیعه مانند کتاب های : قواعد العقائد تألیف خواجه نصیر طوسی، قواعد المرام تألیف ابن میثم بحرانی و المنقذ من التقلید تألیف محمود حمصی و در منابع اهل سنت مانند کتاب های :  الابانة عن اصول الدیانة تألیف ابوالحسن اشعری و لمع الأدلة فی قواعد عقائد اهل السنة و الجماعة تألیف عبدالملک جوینی.

2. برخی از نویسندگان پیش از طرح مباحث کلامی، به بحث های مربوط به امور عامه ( مانند کلیات احکام وجود و مباحث ماهیت و علت و معلول و جواهر و اعراض و نظایر آن­ها ) می پردازند. به عنوان نمونه در منابع شیعه مانند  کتا ب های : ارشاد الطالبین تألیف فاضل مقداد و گو هر مراد تألیف فیاض لاهیجی و کشف المراد تألیف علامه حلی و در منابع اهل سنت مانند کتاب : شرح المواقف تألیف قاضی ایجی و شرح المقاصد تألیف تفتازانی از این قبیل می باشند. اما بسیاری از نویسندگان دیگر، از آغاز اقدام به طرح مباحث کلامی نموده و وارد مباحث فلسفی نشدند.

3. برخی از منابع صبغه جدلی و مناظره ای دارند. به عنوان نمونه در منابع شیعه مانند کتاب های : المراجعات تألیف سید شرف الدین، احقاق الحق و از هاق الباطل تألیف شهید قاضی نورالله شوشتری و دلائل الصدق تألیف علامه محمد حسن مظفر از این جمله می باشند.

4. برخی از منابع صبغه روایی و حدیثی دارند. به عنوان مثال در منابع شیعه کتاب التوحید تألیف شیخ صدوق از این نمونه است.

5. برخی از منابع جنبه آموزشی دارند. کتاب آموزش عقاید تألیف علامه مصباح یزدی در بین منابع شیعه از این قبیل می باشد.

9) تنوع موضوعی منابع

از جهت موضوع، گر چه تمام منابعی که برای نمایه سازی انتخاب شده اند، در موضوع علم کلام می باشند، ولی از جهت پوشش موضوعات متنوع کلامی مختلف می باشند. به برخی از آن­ها اشاره می کنیم :

1. بسیاری از منابع نمایه شده تمام یا اکثر مباحث کلام اسلامی را در بر دارند. به عنوان نمونه در منابع شیعه کتاب های : اللوامع الإلهیة  تألیف فاضل مقداد سیوری، تقریب المعارف تألیف ابوالصلاح حلبی و عقائد الإمامیة تألیف محمد رضا مظفر و در منابع اهل سنت مانند کتاب های :  اصول الدین تمیمی بغدادی و صریح السنة تألیف محمد بن جریر طبری.

2. برخی از آن­ها یکی از موضوعات کلامی را مورد بررسی قرار داده اند. به عنوان نمونه در منابع شیعه مانند کتاب های : التوحید تألیف شیخ صدوق، الشافی فی الإمامة تألیف سید مرتضی و قیام و انقلاب مهدی (ع) تألیف شهید علامه مطهری و در منابع اهل سنت مانند کتاب های:  الأسماء و الصفات تألیف ابوبکر بیهقی و رسالة التوحید تألیف محمد عبده.

3. برخی از آن­ها در باره فرقه ها و مذاهب می باشند. به عنوان نمونه در منابع شیعه مانند کتاب های : فرق الشیعة تألیف نوبختی و بحوث فی الملل و النحل تألیف جعفر سبحانی و در منابع اهل سنت مانند کتاب های: الملل و النحل تألیف شهرستانی و مقالات الاسلامیین تألیف اشعری.

4. برخی از کتاب های شیعه تألیف مستبصرینی است که پس از گرایش به مکتب اهل بیت (ع) و رویگردانی از مذاهب اهل سنت، در ردّ آن­ها و در پاسخ شبهات آنان کتاب و یا کتاب هایی تألیف نمودند. مانند کتب محمد تیجانی سماوی، مروان خلیفات و سامی البدری.

به هر روی، در نمایه سازی منابع کلامی تمام جهات مورد نیاز مد نظر قرار داشته و تا آن­جایی که ممکن بود در توسعه آن تلاش وافر به عمل آمد. البته باید اذعان کرد که  گردآوری و نمایه سازی موضوعی تمام کتاب های کلامی و هم چنین مجلات و مقالاتی که در خصوص علم کلام و یا مباحث کلامی نگاشته شده باشند،کاری است بس سترگ و خارج از توان فعلی مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی. زیرا چنین امر عظیمی نیاز به عزم و همت مسئولان فرهنگی و پژوهشی کشور داشته و برنامه و بودجه کلان ملی می طلبد.

منابع :

1- دیانی، محمد حسین؛ داورپناه، محمد رضا(1381)، مفاهیم و روشهای ذخیره و بازیابی اطلاعات در نظامهای رایانه ای کتابخانه های ایران، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

2-  فتاحی، سید رحمت الله (1391). مفهوم سازماندهی دانش: زمینه های مشترک  و متفاوت با سازماندهی اطلاعات. بازیابی شده در 4 شهریور 1392 از :

 http://www.isko-iran.org/what-is-knowledge-oraganization/concep

3- مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، اصطلاح نامه کلام اسلامی، 2 جلد ، چاپ اول ، قم ، بوستان کتاب ، 1382 ش.